دیلمی (م319ق) از سرداران مشهور علویان به مذهب اسماعیلی روی آورده بود. اسفار از قبیله وردادوند بوده است1379 که یکی از قبایل اصیل دیلم به شمار می‌رفته است.1380 اسفار بن‌شیرویه که یکی سرداران مهم داعی صغیر علوی (م316ق) بود به دلیل اختلافات علویان، از داعی صغیر جدا شد. مرعشی (م892ق) در این باره می‌نویسد: “اسفار بن‌شیرویه که یکی از ارکان دولت داعی بود. از او برگشته به گرگان رفت.”1381 او در آنجا به سامانیان پیوست.1382 به هرروی عده‌ای ازنویسندگان بر این عقیده‌اند که او در زمان کشمکهای علویان در دیلم بر اثر تبلیغ ابوحاتم رازی (م322ق) داعی برجسته اسماعیلیه به آیین اسماعیلی رویگردان شد.1383 عبد القاهر بغدادی (م 429ق)) در این خصوص می‌نگارد: “شخصی از باطنیان (اسماعیلیه) به نام ابوحاتم (رازی) وارد دیلم گردید. گروهی از دیلمی‌ها از جمله اسفار بن‌شیرویه به وی پیوستند.”1384
4-2-3-2- مردآویج زیاری گیلی
مرداویج بن‌زیار بن‌وردانشاه (حک 319ق-323ق) بنیانگذار دولت آل زیار از قبیله اصیل “شاهنشاه آوند” بود1385 که این قبیله در ناحیه “داخل”1386 گیلان سکونت داشته‌اند.1387 او ابتدا در سپاه داعی صغیر حسن بن‌قاسم (م316ق) بود ولی پس از آنکه دایی وی هروسندان بن‌تیرداد به دست داعی صغیر به قتل رسید.1388 او از داعی صغیر روی برگرداند. در جنگی که بین داعی صغیر و اسفار بن‌شیرویه در سال 316ق در گرفت مرداویج با کشتن داعی صغیر انتقام دایی خود را گرفت.1389 درباره گرایش مذهبی مردآویج اختلاف نظر وجود دارد.1390 برخی از تاریخ نویسان او را نیز همانند اسفار بن‌شیرویه تاثیر پذیرفته از ابوحاتم رازی اسماعیلی می‌دانند. رشیدالدین فضل الله در این زمینه می‌نویسد: “و او (ابوحاتم رازی) بعضی را از دیالمه در دعوت آورد و مردآویج گیلی او را اجابت کرد.”1391
4-2-3-3- ابوطاهر ارانی دیلمی
او یکی از دیلمیان اسماعیلی مذهب بود که در سال 485ق خواجه نظام الملک وزیر سلجوقیان را در منطقه “صحنه” (سحنه) کرمانشاه به قتل رساند.1392
4-3- امامیه (اثناعشریه)
شیعیان امامیه یا اثناعشریه گروهی هستند که به امامت امام علی و یازده فرزند آن حضرت و به غیبت امام دوازدهم اعتقاد دارند. امروزه بسیاری از جمعیت تشیع به شیعیان امامی اختصاص دارد. (در بخش مفاهیم مفصلا به تعریف امامیه اشاره گردید.) اکنون بنا داریم حضور تشیع امامی را در منطقه گیل و دیلم مورد بررسی و بازکاوی قرار دهیم.
4-3-1- بررسی حضور امامیه در گیل ودیلم
با بررسی تاریخ تشیع در گیل و دیلم (از ابتدا تا پیدایش آل کیا) تشیع امامی کمترین و کم رنگ‌ترین حضور را نسبت به زیدیان و اسماعیلیان در آن سامان داشته است. با این وجود قاضی نور الله شوشتری (م019ق) ادعا می‌کند مردم دیلمان و گیلان قبل از ناصر امامی و پیرو امام جعفر صادق بوده‌اند. او در این باره می‌نویسد: “و اهالی آنجا (دیلم) از مبدأ دخول در اسلام تا الحال مذهب امامیه دارند و نقش محبت خاندان بر لوح خاطر می‌نگارنند. در ایامی که ناصر الحق (م 304ق) اهل گیلان را به اسلام در آورد اهالی دیلمان به واسطه همسایگی قزوین و امراء آن حدود که اکثر سنی بودند تقیه می‌نمودند لاجرم ناصرالحق بگمان آنکه ایشان نیز مذهب اهل سنت دارند لشکر به دیلمان کشید و کار به قتال رسید و چون “شنگول” که امیر اهل دیلمان بود از کلماتی که از لشکریان ناصر در اثنای جنگ می‌گفتند باعث ایشان را بر قتال تعیین نمود فریاد برکشیده اظهار مذهب حقه جعفری نموده از ناصر امان طلبید. ناصر گفت اگر پیش از این اشهب مذهب خود را در مضمار اظهار می‌ساختی از ورطه تعرض من خلاص می‌یافتی اما اکنون که نائره حرب مشتعل گردیده و باد نصرت بر اعلام ظفر انجام من وزیده بی آنکه تو نزد من آیی و خود را تسلیم نمایی خلاصی متصور نیست. چون شنگول تسلیم خود را مصلحت ندید همچنان جنگ می‌کرد تا کشته گردید و باقی اهل دیلمان امان طلبیدند و خود را در ظل رایت ناصر کشیدند.”1393 این رخداد به چند دلیل قابل پذیرش نیست. یکم؛ هیچ یک از تاریخ نویسان پیش از قاضی نورالله شوشتری از این رخداد یاد نکرده‌اند. دوم؛ تمام نویسندگان بر این نظرند که تا قبل از ورود ناصر اغلب مردم گیل و دیلم اسلام را نپذیرفته بودند. سوم؛ همچنانکه در فصل دوم گذشت ناصر هیچگاه برای تغییر مذهب در گیل و دیلم جنگ نکرد بلکه او با او فعالیتهای فرهنگی اهالی آنجا را به اسلام شیعی رویگردان نمود. چهارم؛ چگونه ناصر با توجه به زندگی طولانی مدت‌اش در بین گیل ودیلم متوجه مذهب شنگول و طرفداران وی نشده است. پنجم؛ ناصر که تمام همتش را برای تغییر کیش گیل ودیلم به کار برده بود چگونه فردی مسلمان و آن هم شیعه را به قتل می‌رساند. ششم؛ هیچ نشانه‌ای از این افراد جعفری مذهب در گیل و دیلم پس از ناصر در دست نیست. هفتم؛ با جمله “والله اعلم بحقائق الامور” شوشتری در پایان ذکر این رخداد، فهمیده می‌شود که نویسنده نیز در صحت این گزارش تردیدداشته است.
درباره حضور تشیع امامی در گیل و دیلم می‌توان به تشیع فرزندان ناصر اطروش اشاره کرد. ابوالحسن علی الادیب بن‌ناصر اطروش پیرو مذهب امامیه بوده او حتی پدرش ناصر و مذهب زیدیه هجو کرده است.1394 ابن‌اسفندیار (زنده قرن 7) نیز ابوالحسین احمد را نیز پیزو مذهب امامیه معرفی می‌نماید. در این خصوص می‌نگارد: “واحمد بن‌الناصر امامی المذهب بود…”1395 از سوی دیگر عبد العظیم بن‌حسین هارونی برادر امام مؤید بالله (م411ق)و امام ابوطالب هارونی (م424ق) دو تن از مشهور‌ترین امامان زیدیه گیل ودیلم نیز مانند پدرشان بر مذهب
امامیه بوده است.1396 با این همه هیچ دلیلی وجود ندارد که این امامی مذهبان، در منطقه گیل و دیلم برای ترویج مذهب امامیه تلاشی کرده باشند و یا کسانی به دست اینان به مذهب امامیه رهنمون شده باشد. یکی از نشانه‌های احتمالی حضور تشیع امامی در گیل و دیلم می‌تواند کتاب “المسائل الدیلمیه” سید مرتضی (م436ق) دانشمند برجسته امامیه باشد.1397 سید مرتضی در پاسخ به مسائل شیعیان مناطق کتابهای را به رشته تحریر درآورده است. مانند کتاب “المسائل الموصلیات” و کتاب “المصریات” وی که در پاسخ به پرسشهای مردم موصل و مصر نوشته است.1398 شیخ مفید (م413ق) نیز کتابهای چون “المسائل الصاغانیه” و “المسائل الخوارزمی” در جواب اهالی منطقه صاغان و خوارزم نگاشته است.1399 کتاب “المسائل الدیلمیه” که در موضوع فقه بوده است1400 احتمال می‌رود سید مرتضی در پاسخ سوالات شرعی مردم دیلم که پیرو مذهب امامیه بوده‌اند نوشته باشد. چرا که نگارش این نوع کتابها در پاسخ به سوالهای مردم مناطق دوردست بوده است. هرچند احتمال داده می‌شود سید مرتضی این کتاب را در پاسخ دیلمیهای ساکن بغداد یا سرداران دیلمی آل بویه تألیف کرده باشد. افزون بر این به خاطر مقبولیت سید مرتضی در نزد بسیاری از فرقه‌های اسلامی احتمالاً زیدیان دیلم سوالاتی از او به عنوان شخصیت ممتاز علمی، مطرح کرده باشند. به هر روی نمی‌توان از عنوان کتاب “المسائل الدیلمیه” حضور تشیع امامی در دیلم را به طور قاطع اثبات کرد. فشرده سخن اینکه شواهدی مبنی بر فعالیت و حضور قابل توجه تشیع امامی در گیل ودیلم در دست نیست.
4-3-2- معرفی دانشوران امامی مذهب گیل ودیلم
هر چند شواهدی بر حضور پر رنگ مذهب امامیه در منطقه گیل و دیلم یافت نشد. با این حال تعداد قابل توجهی از عالمان امامی مذهب اصالت گیلی و یا دیلمی داشته‌اند از چگونگی گرایش برخی از آنان به مذهب اثناعشری اطلاعی در دست نیست و نکته جالب توجه آنکه این عالمان گیلی تبار و دیلمی تبار در نوعا در خارج از منطقه گیل و دیلم می‌زیستند. در ادامه به معرفی آنان می‌پردازیم.
4-3-2-1- سلار دیلمی
ابویعلی سلار (سالار) بن‌عبدالعزیز دیلمی از علمای صاحب نام امامیه که تباری دیلمی دارد. او در نزد شیخ مفید (م 413ق) و سید مرتضی (م 436ق) تلمذ کرده است.1401 وی در زمینه ادبیات عرب نیز متبحر بوده است از این‌رو سیوطی او را در طبقه عالمان علم نحو قرار داده است.1402 سلار دیلمی در بین شاگردان سید مرتضی از جایگاه والای برخوردار بوده است. وی از محدود کسانی بود که در تجهیز و تغسیل جنازه استادش سید مرتضی شرکت داشت.1403 او کتابهای مهمی را در موضوعات مختلف تألیف کرد که عبارتند از: کتاب “المراسم العلویه فی احکام النبویه”، کتاب “المقنع فی المذهب”، کتاب “التقریب فی اصول الفقه”، کتاب “الرد علی ابی الحسین البصری”، کتاب “الذکره فی حقیقه الجوهر والعرض”.1404 سلار دیلمی در سال 448ق1405 در قریه “خسروشاه” تبریز درگذشت و در آنجا مدفون گشت.1406
4-3-2-2- ابوالبرکات دیلمی
ابوالبرکات رشید الدین عبداد یا عیداد بن‌جعفر بن‌محمد بن‌علی بن‌خسرو دیلمی از فقهای امامیه که در قرن ششم ظاهرا در عراق می‌زیسته است.1407 برخی از علمای شیعه او با عناوینی چون “رئیس الروساء الشیعه، صدر علماء العراق، قدوه الاکابر…” یاد کرده اند1408 که این عنوانها حکایت از جایگاه بلند وی دارند. ابوالبرکات دیلمی کتاب “الفهرست”شیخ طوسی (م460ق) را به واسطه حسین بن‌عبدالله معروف به ابن‌رطبه السوراوی از ابوعلی پسر شیخ طوسی روایت کرده است.1409 که در سال 587ق عده‌ای از عالمان شیعی در بغداد این کتاب از او روایت کرده‌اند.1410 از سال وفات وی هیچ اطلاعی در دست نیست.
4-3-2-3- سید واثق بالله علوی گیلانی
سید واثق بالله بن‌احمد بن‌حسین حسینی گیلی (الجیلی)1411 از عالمان شیعی گیلان که ظاهرا در ری زندگی می‌کرده است.1412 ابن‌بابویه رازی از او با عنوان “فقیه و مناظر” نام برده است.1413 وی در نزد رشید الدین عبدالجلیل رازی از دانشمندان امامیه1414 تلمذکرد. واثق بالله پس از مدتی از مذهب زیدیه به سوی امامیه رویگردان شد.1415 ظاهرا مراوده علمی او با عبدالجلیل رازی امامی مذهب، موجب تغییر مذهب وی شده است.
4-3-2-4- وکیل هوسمی
ابوالحسن علی بن‌عبدالله بن‌علی الوکیل هوسمی1416، عالم امامی مذهب که ابن‌بابویه رازی با تعبیر “فقیه، صالح، محدث” از او یاد می‌نماید.1417 به دلیل شناخت ابن‌بابویه رازی از وی، احتمال می‌رود ایشان در ری سکونت داشته است. وکیل هوسمی ابتدا پیرو مذهب زیدیه بوده است سپس به امامیه روی آورد.1418 از چگونگی رویگردانی وی چیزی دانسته نیست.
4-3-2-5- حسن بن‌ابی الحسن دیلمی
ابومحمد حسن بن‌ابی الحسن محمد دیلمی از علمای امامیه که در قرن هشتم می‌زیسته است.1419 کسانی مانند ابن‌فهد حلی (م 826ق) در نزد او تلمذ کرده‌اند.1420 از سال ولادت و یا مرگ وی چیزی در دست نیست. او چند کتاب مهم از خود برجای گذاشت که عبارتنداز: کتاب “ارشاد القلوب”، کتاب “غرر الاخبار” و کتاب “اعلام الدین”.1421
4-3-2-6- رکن الدین لاهیجانی
حسام الدوله اردشیر بن‌حسن اصفهبد امامی مذهب طبرستان، به بسیاری از سادات و علمای امامیه هدایای را تقدیم کرد. از جمله این علما شخصی به نام شیخ الاسلام رکن الدین لاهیجانی است که به مبلغ 700 دینار و نیز اشیایی دیگری از اصفهبد امامی طبرستان هدیه گرفت.1422 از زندگی فردی و اجتماعی رکن الدین لاهیجانی اطلاعی در دست نیست.
4-3-3- معرفی سایر عالمان شیعی گیل و دیلم
افزون بر افراد یاد شده که امامی بودنش
ان تقریبا قطعی است. ابن‌بابویه رازی عالم و نویسنده مشهور امامیه در اوائل قرن ششم، در کتاب معروف “الفهرست” خویش از برخی عالمان گیل و دیلم سخن به میان آورد ه است. هرچند اغلب افراد مطرح در این کتاب امامی مذهب هستند ولی نویسنده از ذکر اشخاص غیر امامی به طور کامل اجتناب نورزیده است. مثلا او از ابوسعید اسماعیل بن‌علی السمان از علمای اهل سنت1423 و یا از یحیی بن‌حسین مرشد بالله امام زیدیه با عباراتی تمجید آمیز در این کتاب سخن به میان آورده است.1424 از این‌رو در مذهب امامی افراد یاد شده تردید وجود دارد ولی از آنجاییکه اغلب اشخاص مذکور در کتاب را علمای امامی مذهب تشکیل می‌دهند. احتمال می‌رود آنان نیز پیرو مذهب امامیه بوده باشند. لذا نام آنها را جداگانه ذکر می‌کنیم.
4-3-3-1- کیکاوس بن‌دشمن زیار دیلمی
امیر شهید کیکاوس بن‌دشمن زیاز
