ی معروف به ابن‌اثیر جزری (م630) ونویسنده دو اثر معروف اسدالغابه فی معرفه الصحابه و اللباب فی تهذیب الانساب میباشد ابن‌اثیر هرچند بخشی از کتاب خود از تاریخ طبری البته با شیوه‌ای جذاب اخذ کرده است ولی علاوه براین به برخی از آثار تک نگاری‌های تاریخی نیز دسترسی داشته و از آنها نیز استفاده کرده است. افزون بر این مشاهدات و حوداث زمان خود را نیز افزوده است که پژوهش حاضر از بعضی از گزاره‌های تاریخی آن در زمینه ورود اسلام بهره‌مند گردیده است.
1-1-7-2- فتوح نگاری
یکی از شاخه‌های تاریخ نگاری اسلامی، فتوح نگاری است. فتوح نگاری عمدتا از اوائل قرن سوم توسط نویسندگان مسلمان آغاز گردید. در این نوع کتابها از چگونگی گشایش سرزمینهای مختلف توسط مسلمانان در دوران پس از پیامبر بحث شده است. فتوح نگاریها برخی عمومی هستند مانند فتوح البلدان بلاذری و برخی درباره فتح منطقهای خاص بحث کرده‌اند. مانند؛ فتوح الشام واقدی. در پژوهش پیش رو از پاره‌ای آثار این چنینی استفاده شده است که کتاب فتوح البلدان بلاذری یکی از مهمترین آنهاست. این کتاب یکی از دو کتاب با ارزش احمد بن‌یحیی بلاذری (م279) نویسنده کتاب پر ارج انساب الاشراف میباشد که مورخ شهیر مسعودی میگوید؛ در اخبار فتح شهرها کتابی بهتر از آن نمیشناسد. بلاذری محتوای این کتاب را با اخباری از فتح شبه جزیره عربستان آغاز مینماید. آنگاه از سایر مناطق فتح شده توسط مسلمانان،از جمله شهرهای ایران گزارش میدهد. وی در این اثر تنها به گزارش حوادث اکتفا نمیکند.بلکه در زمینه وضع اجتماعی واقتصادی وتمدن وفرهنگ سرزمینهای مفتوحه اطلاعات ارزشمندی را ارائه میدهد. که در این نوشتار از گزارشهای او در رابطه با برخورد مسلمانان با اهالی گیل ودیلم استفاده شده است.
1-1-7-3- تاریخ نگاری زیدیان
زیدیان جدای از انواع مختلف تاریخ نگاری مسلمانان، یک نوع تاریخ نویسی خاص خود را دنبال میکردند. آن نیز تاریخ نگاری بر حول محور زندگانی وسیره امامان زیدی بود. آنان در این راستا تألیفات ارزشمندی پدید آوردند. که گزارشهای تاریخی در این آثار بسیار مفید وحتی بعضا منحصر بفرد میباشد. که محققان در تحلیل گزارشهای تاریخی بدان نیازمند میباشند. از آنجاییکه بسیاری از مباحث این تحقیق با شیعیان زیدی در گیل ودیلم ارتباط دارد از این نوع کتابها استفاده شده است که مهمترین آنان عبارتند از:
1-1-7-3-1- کتاب المصابیح من اخبار المصطفی والمرتضی والائمه من ولدهما الطاهرین
این اثر ابوالعباس احمد بن‌ابراهیم حسنی عالم فرهیخته وشهیر زیدیه نگاشته است. حسنی این کتاب را تا شرح حال زید بن‌علی به رشته تحریر در آورده بود ولی با فرا رسیدن مرگش در تألیف این اثر نا تمام ماند. البته یکی از شاگردانش به نام علی بن‌بلال آملی با در اختیار داشتن روایات حسنی این نوشته را تکمیل نمود. کتاب المصابیح را از زندگانی پیامبر آغاز میشود و باگزارشی از زندگانی ناصر اطروش به پایان میرسد. نویسنده کتاب در مبحث راجع به امام علی ع بخوبی واستدلالی بحث کرده است تا حقانیت آن حضرت را به اثبات برساند. نکته جالب آنکه او از حسن بن‌زید ومحمد ابن‌زید دو تن از داعیان علوی که پایه گذار حکومت علویان شمال بوده‌اند را در کتا ب خود نامی به میان نیاورده است. به نظر میرسد وی به امامت آندو اعتقاد نداشته است. پژوهنده در بررسی حیات ناصر اطروش (م304ق) از این اثر بهره برده است.
1-1-7-3-2- الافاده فی التاریخ الائمه الساده
نوشته ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن‌حسین بن‌هارون معروف به ابوطالب هارونی (م 424ق) از ائمه ودانشمندان برجسته زیدی است. وی مدتی را نیز در گیلان ودیلم امامت زیدیان را بر عهده داشته است. این کتاب تاریخ جمعی از امامان زیدی از امیر المومنین (ع) تا ابوعبدالله ابن‌الداعی (م360ق) را در بر دارد. نویسنده با بهره گیری از منابع نویسندگانی پیشینی زیدیه اطلاعات قابل ملاحظه‌ای درباره برخی از امامان زیدی ازجمله ناصر اطروش وابو عبدالله ابن‌الداعی ارائه کرده است که برای این تحقیق سودمند بوده است.
1-1-7-3-3- الحدائق الوردیه فی مناقب الائمه الزیدیه
تألیف حمید بن‌احمد محلی (م652ق) این کتاب یکی از مهمترین کتابها در باره تاریخ زیدیه محسوب میشود. محلی در حدائق الوردیه از منابع فراوانی از جمله از دو کتاب فوق وسیره نگاری‌های ائمه زیدیه بهره برده است. این کتاب از زندگانی امام علی ع شروع وبا شرح زندگانی امام حمزه بن‌عبدالله المنصور بالله (م614ق) به اتمام میرسد. حدائق نسبت به دو اثر قبلی آگاهیهای بیشتری را به دست میدهد. محلی در خصوص اخبار داعیان وعلویان شمال،باتوجه به این که مصادری را که همکیشان ایرانی وی به یمن انتقال داده بودند گزارشهای ارزنده‌ای را ارائه میدهد.
1-1-7-3-4- مآثرالابرار فی تفصیل مجملات جواهر الاخبار (اللواحق الندیه بالحدائق الوردیه)
تألیف محمد بن‌علی زحیف معروف به “ابن فند”، (زنده در سال 916ق) این کتاب یکی از تاریخ نگاری‌های جامع و مفصل تاریخ زیدیه به شمار می‌رود. ابن‌فند این اثر را در شرح کتاب منظوم “المجملات جواهر الاخبار” یا (کتاب بسامه) صارم الدین وزیر (م 914ق) که مشتمل اشعار تاریخی بود به رشته تحریر درآورد. این کتاب به نوعی در تکمیل کتاب الحدائق الوردیه (قبلا به آن اشاره شد.) نگاشته شده است. از این‌رو به “اللواحق الندیه بالحدائق الوردیه” نیز نامیده شده است. ابن‌فند کتابش را با شرح احوالات امام
علی (ع) و زندگانی سیاسی آن حضرت آغاز و سپس با بیان حیات سیاسی و اجتماعی تک تک امامان زیدیه تا عصر خویش به پایان می‌رساند. او در این اثر از کتابهای تاریخی و غیر تاریخی پیش از خود بهره برده است. محتوای کتاب مآثر الابرار در بسیاری از موارد با کتاب “الحدائق الوردیه” المحلی (م652ق) تفاوتی ندارد. البته در موارد نادری افزوده‌های نسبت به الحدائق را دارا است. ولی بیشترین اهمیت این کتاب به مطالبی است که مولف پس از زمان نویسنده الحدائق، آن را در کتابش ذکر کرده است. در تحقیق پیش رو در بسیاری از مطالب این نوشتار با ارزش استفاده گردیده است.
1-1-7-4- تواریخ محلی؛
تاریخ نگاری محلی که یک نوع اقلیم‌شناسی در متن تاریخ به شمار می‌رود آگاهیهای گسترده‌ای پیرامون موضوعات گوناگونی چون فرهنگ، ادب، هنر،آداب ورسوم، نژاد، ابنیه وعمارات، رخدادهای اجتماعی وسیاسی واقتصادی، رجال ومشاهیرو….. در محدوده یک منطقه خاص را ارائه میکند که معمولا حاکمان محلی برای اغراض سیاسی از این دست تاریخ نگاریها حمایت میکردند. نگارنده از چند اثر این چنینی که اطلاعات سودمندی را به دست میدهند. استفاده برده است که برخی از انها عبارتند از:
1-1-7-4-1- تاریخ طبرستان
تألیف بهاء الدین محمد بن‌حسن بن‌اسفندیار کاتب (زنده، قرن 7ق) که از شرح حال وی غیر از مقدمه کتابش چیزی دانسته نیست.اوکتابش را از ابتدای بنیاد طبرستان شروع وبا بیان وقایعی از حکومت محلی آل باوند در سال 606 به پایان میبرد. البته وی اساس این تألیف را برکتاب تاریخ طبرستان یزدادی که در زمان قابوس بن‌وشمگیر (403-366) نوشته بود بنا نهاده است. هرچند که افزودنیهای وی در این اثر کم نیست. این کتاب که گزارشهای قابل توجه وگاهی مطالب منحصر بفردی را در خود جای داده است، که ارزشمند وقابل استفاده برای پژوهش گران میباشد. به مقدار قابل توجهی از مطالب این اثر در پژوهش پیش رو استفاده شده است.
1-1-7-4-2- تاریخ گیلان ودیلمستان
تألیف سید ظهیرالدین بن‌سید نصیر الدین مرعشی (زنده 892ق) از نوادگان سید قوام الدین مرعشی پایه گذار سلسله مرعشیان طبرستان میباشد. این کتاب یکی از منابع مهم شیعه پژوهی در ایران محسوب میشود. نویسنده به سفارش حاکمان کیایی گیلان به رشته تحریر در آورده است. این اثر از یک مقدمه وشش باب برخوردار بوده است. سوگمندانه مقدمه وباب اول که مطالبی چون محدوده جغرافیایی و زبانشناسی گیل ودیلم وتاریخ پیش از اسلام گیلان را در بر داشته،مفقود شده است. ولی بقیه قسمت‌ها که بخش عظیمی از تاریخ حکومت شیعی آل کیا وروابط آنان با همسایگانش را شامل میشود باقی مانده است. نکته جالب آنکه مولف بیشتر رخدادها را عینا مشاهده کرده است که از این‌رو حائز اهمیت میباشد. در این تحقیق فراوان از این متن تاریخی ارزشمند کمک گرفته شده است.
1-1-7-4-3- تاریخ طبرستان ورویان ومازندران
این کتاب با ارزش را نیز نویسنده قبلی نوشته است. او درنگارش این اثر از کتاب تاریخ طبرستان علی بن‌جمال الدین رویانی که امروزه مفقود است ونیز کتاب تاریخ رویان اولیا الله آملی وام گرفته است والبته مطالبی را بر اطلاعات آندو افزوده است. از آنجاییکه تاریخ گیل ودیلم تاحد زیادی با تاریخ طبرستان گره خورده است. لذا پژوهنده از مباحث کتابهای راجع به تاریخ طبرستان در این نوشتار بهره برده است.
غیر از کتابهای یاد شده از سایر تواریخ محلی نظیر تاریخ رویان اولیا الله آملی، تاریخ خانی شمس الدین لاهیجی، تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی و… کم وبیش در تحقیق پیش رو استفاده شده است.
1-1-7-5- کتابهای جغرافیا
جغرافیا نگاری یا اقلیم‌شناسی یکی از علوم دیرینه در جهان اسلام بوده است. پس از آنکه فتوحات مسلمانان رو به گسترش نهاد ودر مناطق فراوانی در جهان، دین اسلام پذیرفته شد،برای اینکه ارتباطات بین مردمی با سایر مناطق با آگاهی وشناخت صورت پذیرد. به لزوم نگارش کتابهایی که وضیعت اماکن را گزارش دهد. احساس نیاز شد. کتابهای خراج نگاری نیز ازجمله کتابهای است که دولتهای مرکزی برای آنکه خراج ومالیات از شهرهای تحت سیطره شان اخذ نمایند. به شناسایی این نواحی سخت نیازمند بودند. از این‌رو عالمان مسلمان به تألیفاتی در این حوزه‌ها دست یازیدند. که در این متون علاوه بر اطلاعات مکان شناختی گزارشهای از مردم شناسی، دین شناسی، وضیعت سیاسی واجتماعی، گیاه‌شناسی و…… در منطقه یاد شده را به دست میدهد. که برای تحلیل گران تاریخی بسیار رهگشا و با اهمیت است. در پژوهش حاضر از آثاری در این حوزه، کمک گرفته شده است. که به برخی از آنان اشاره میکنیم:
1-1-7-5-1- کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم
تألیف شمس الدین ابوعبدالله محمد بن‌احمد مقدسی یکی از عالمان جغرافی دان و تاریخ نویس در نیمه دوم قرن چهارم است. که وی این کتاب را در سال (375ق) نوشته است. برخی کتاب البدء والتاریخ ابوزید بلخی رانیز به وی نسبت میدهند. کتاب احسن التقاسیم حاصل تحقیقات وجستجوهایی گسترده مقدسی از سرزمینهای مرکزی وشرقی جهان اسلام میباشد،که او با مسافرت به بیشتر مناطق یاد شده، آنها را از نزدیک مشاهده کرده است. ونیز برخی از اخبار را از مردم آن نواحی شنیده ویا از آثار جغرافی دانان قبل خود بهره برده است. در این کتاب علاوه وضعیت مکان شناختی شهرها وآبادی ها، مطالب قابل توجهی در باره آداب وسوم، اخلاق وتمدن، ودین ومذهب…. را ارائه داده است که ارزشمند است. ودر تحقیق پیش رو نیز از مباحث مهم این اثر دربار
ه گیل ودیلم بهره برده شده است.
1-1-7-5-2- معجم البلدان
تألیف شهاب الدین عبدالله یاقوت بن‌عبدالله رومی (م626ق) یکی از برجسته‌ترین جغرافی نویسان اسلامی است. این کتاب یکی از مهمترین کتابها برای پژوهش درحوزه جغرافیایی تاریخی است. این کتاب که به ترتیب حروف الفبای نامهای جغرافیایی تنظیم شده است. در بر دارنده مجموعه‌ای از اطلاعات تاریخی ومردم‌شناسی وعلوم طبیعی میباشد. ودر این کتاب به خوبی به وصف شهرها، کوهها، روستاها، دریاها ودره ها…. میپردازد که جالب توجه است. یاقوت در این اثر نیز سعی کرده است تلفظ واقعی اماکن را مشخص نماید. که البته در همه موارد موفق نبوده است. کتاب یاد شده در نوشتار حاضر در پاره‌ای از مناطق گیل ودیلم محل رجوع بوده است.
1-1-7-5-3- آثار البلاد و اخبار العباد
نوشته عماالدین زکریای محمود قزوینی (682ق) از مشهورترین جغرافی دانان مسلمان است. قزوینی هر چند در ادب وشعر پر آوازه بوده است ولی آثار البلاد اثر ماندگار وی از تبحر ایشان در مباحث جغرافیای حکایت
